Charakterystyka środowiska przyrodniczego

(Wybrane fragmenty Programu ochrony środowiska Gminy Czarny Dunajec)

Gmina Czarny Dunajec zajmuje tzw. powierzchnię ewidencyjną około 217,2 km2, a geodezyjną 238,3 km2. Jest to obszar wydłużony południkowo, przy czym południowa i środkowa jego część znajduje się w obrębie tzw. Centralnych Karpat Zachodnich, natomiast północna należy do tzw. Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Wymienione jednostki terytorialne, będące rozległymi podprowincjami karpackimi, wyraźnie różnią się od siebie pod względem cech środowiska przyrodniczego, a granica między nimi biegnie na omawianym obszarze równoleżnikowymi dolinami Piekielnika Orawskiego (dopływu Czarnej Orawy) oraz Piekielnika (dopływu Czarnego Dunajca).

Biotyczne i abiotyczne aspekty krajobrazowe

            Krajobraz abiotyczny gminy Czarny Dunajec jest odzwierciedleniem budowy geologicznej omawianego obszaru. Do głównych elementów rzeźby terenu zaliczyć możemy tutaj szerokie i wyrównane wierzchowiny, izolowane kopulaste wzniesienia, strukturalne progi o wysokościach względnych dochodzących do 150-200 m, twardzielcowe skałki wapienne, większe osuwiska, doliny wciosowe i nieckowate, podcięcia erozyjne zboczy, a także terasy o wysokości powyżej 5 metrów i poziomy akumulacyjne stożka Czarnego Dunajca, kopuły wysokich torfowisk. Całość rozciąga się w ramach geomorfologicznych regionów – Kotliny Orawskiej, Działów Orawskich, Pasa Skalicowego i Pogórza Gubałowskiego.

            Brama Sieniawska jest wyraźnym obniżeniem w łuku Beskidów pomiędzy Pasmem Babiogórskim a Gorcami. Szereg niewysokich, podłużnych grzbietów rozdzielają doliny Raby, Skawy, Czarnej Orawy i dopływy Czarnego Dunajca. Dopływy Skawy i Raby wcięły się głębiej w teren niż dopływy Czarnej Orawy i Czarnego Dunajca. Różnica w wysokościach baz tych dolin sięga dziś nawet 100 metrów. Wyraźnie różnicuje to krajobraz obszaru. Doliny Czarnej Orawy mają bardziej łagodną rzeźbę, zaś doliny górnej Raby są głębokie, mają strome i niewyrównane spadki podłużne. Działy Orawskie mają natomiast rzeźbę niskich gór, ale ku kotlinie opadają wysokim i stromym progiem. Doliny mają wyrazistą rzeźbę jedynie w górnych odcinkach, dalej są już nieckami o szerokich, często zabagnionych wylotach.

            Kotlina Orawska jest obniżeniem śródgórskim o założeniach tektonicznych. Dzisiejszą wierzchnią jej pokrywę tworzy rozległy młodo czwartorzędowy stożek napływowy Czarnego Dunajca. Nasada tego stożka zaczyna się w Chochołowie. Jego obecna rzeźba ma więc podłoże akumulacyjne, ale ornament erozyjny. Przeobrażenie erozyjne są tu jednak niewielkie. Rozległa równina Kotliny Orawskiej jest łagodnie pochylona. W jej krajobrazie najbardziej charakterystycznymi formami są wysokie torfowiska. Zajmują one blisko 25% powierzchni Kotliny i o kilka metrów przewyższają płaską równinę stożka Czarnego Dunajca.

            Pogórze Gubałowskie ma cechy wyżyny w której szerokie wierzchowiny kontrastują z młodą rzeźbą dolin. Grzbiety te ciągną się aż do Kotliny Orawskiej sukcesywnie obniżając swoją wysokość od około 1200 do 750 m n.p.m. Stoki Pogórza są długie, przeważnie wypukło-wklęsłe i słabo nachylone ku dolinom. Bardziej strome są zbocza dolin, szczególnie w dolinach bocznych Bystrego i Cichego oraz w przełomie przez próg Pogórza.

            Częstymi elementami krajobrazowymi są osuwiska występujące na stokach. Największe z nich znajduje się w Cichem Górnym i ma blisko 2 kilometry długości i około 0,8 km szerokości. Nisza tego osuwiska o głębokości kilku metrów dochodzi do wierzchowiny Zimnego Wierchu. Duże i głębokie osuwiska rozwinęły się także pod Kotelnicą i w źródłowym leju Cichego, na wschodnim i południowym stoku Beskidu w Chochołowie oraz na Kozielcu pod równią Bachledówki. Mniejsze osuwiska natomiast można spotkać w lejach źródłowych w większości bocznych dolin występujących w gminie.

            Stoki i zbocza dolin są gęsto rozcięte dolinami wciosowymi lub płytko wądołami. Ich sieć powstała w strefie łupkowego podłoża przed progiem Pogórza od Wierchowiny Pasieki w Cichem po Takuśki – Morawy w Czerwiennem.

            Pośród biotycznych elementów krajobrazowych najważniejszym jego elementem są lasy zajmujące podmokłe dno Kotliny Orawskiej. Są to tak zwane Bory Czarnodunajeckie - prawdziwa perła, unikatowa jednostka geobotaniczna w skali całych Karpat. Miejsca mniej zawodnione zajmują lasy sosnowo-świerkowe, a także bór bagienny, gdzie występują bogate florystycznie stanowiska, głównie mchów i krzewinek niskopiennych (borówki bagiennej, czarnej, brusznicy itp.). W częściach najbardziej uwilgotnionych lub wręcz podmokłych znaleźć można wysokie torfowiska. Niski stopień zalesienia gminy jest pozornym mankamentem przestrzennym, powoduje bowiem wyeksponowanie wymienionych powyżej elementów biotycznych jako cennych składowych krajobrazu omawianego obszaru. Wyraźnie odcinają się one od pozostałego bardziej urzeźbionego i zalesionego obszaru karpackiego.

            Podsumowując, krajobraz i rzeźbę terenu w gminie Czarny Dunajec zaliczyć można do zróżnicowanych. Elementem charakterystycznym jest wypłaszczenie terenu w środkowej części gminy, a także wciąż niezmiernie interesujące i charakterystyczne przyrodniczo, aczkolwiek pomału degradowane tereny torfowiskowe.

Takie ukształtowanie i rzeźba terenu, przy jednocześnie dużej naturalnej bioróżnorodności i ciekawych układach krajobrazowych wyeksponowanych na tle masywu tatrzańskiego plasuje omawianą gminę w grupie obszarów atrakcyjnych krajobrazowo. Aspekty te wymagają jednak odpowiedniego wypromowania. Wtedy też staną się specyficznym magnesem dla turystów krajowych i zagranicznych.

Wody powierzchniowe i podziemne

Zasoby wód powierzchniowych

Obszar gminy Czarny Dunajec charakteryzuje się bogatą hydrografią przy stosunkowo znaczącej dynamice odpływów, cechujących się jednak dużą nierównomiernością. Wielkości średnich odpływów jednostkowych wahają się tutaj w granicach 20 do 50 dm3*s-1*km-2 [Punzet, 1991; Dynowska, 1995]. Podane zróżnicowanie wynika w głównej mierze z obfitych, znacznie przekraczających średnią krajową rocznych opadów atmosferycznych. O zmianie dynamiki hydrologicznej decydują też takie czynniki jak ukształtowanie terenu, gleba i rodzaj podłoża geologicznego, sposób zagospodarowania i pokrycia terenu szatą roślinną itp. Te uwarunkowania decydują o tzw. szybkości odpowiedzi hydrologicznej zlewni, na opady atmosferyczne, a zwłaszcza ich ilość i natężenie. Gmina Czarny Dunajec leży w środkowej części zlewni rzeki Czarny Dunajec – tworzącej wspólnie z Białym Dunajcem rzekę Dunajec. Długość cieku Czarnego Dunajca wynosi 47,9 km, powierzchnia jego zlewni to 432 km2, zaś średni spadek 1,91%. Hydrografia gminy jest zróżnicowana. Przez jej północną część przepływa rzeka Piekielnik zasilana drobnymi ciekami i największym jej dopływem o nazwie Grunik. Część środkowa gminy to wspomniany już Czarny Dunajec, który w Nowym Targu łączy się z rzeką Biały Dunajec, tworząc początek właściwego Dunajca. Południowo-wschodnia część gminy znajduje się w obszarze zlewni rzeki Wielki Rogoźnik będącej prawobrzeżnym dopływem Czarnego Dunajca, który wpływa do niego w Ludźmierzu, już poza terenem omawianej gminy. Wielki Rogoźnik tworzą w górnej jego części dwa cieki o nazwach Potok Cichy i Bystry Potok.

            Na terenie gminy Czarny Dunajec nie występują stałe akweny wodne. Zasoby wodne oparte są na powierzchniowych wodach przepływowych oraz wodach podskórnych i podziemnych.

Stan jakości wód powierzchniowych jest istotną informacją z punktu widzenia szeroko rozumianej ochrony środowiska. Zasoby wodne są bowiem jednym z najistotniejszych komponentów środowiska, a zarazem dobrym indykatorem stanu jego zanieczyszczenia. Wody są odbiornikiem zanieczyszczeń dostarczanych zarówno poprzez punktowe źródła o charakterze komunalno-bytowym, jak też polutanty wymywane z profilu glebowego oraz powierzchni dzikich składowisk odpadów. Stopień zanieczyszczenia wód powierzchniowych pośrednio determinowany jest przez warunki atmosferyczne, podłoże glebowe i geologiczne, a także poziom infrastruktury i zantropogenizowania ekosystemu.

Obecnie klasyfikacja i ocena jakości wód regulowana jest Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz.U. Nr 32 z dnia 1 marca 2004 roku, poz. 284). Rozporządzenie to rozszerza dotychczasowy zakres klasyfikacji wód powierzchniowych z 3 do 5 klas czystości. Zawiera też przejrzyste uregulowania dotyczące interpretacji i oceny jakości wód na podstawie wybranych wskaźników.

 Według badań Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Krakowie w 2002 roku stężenia wszystkich wskaźników fizykochemicznych w wodach Czarnego Dunajca zaliczały je do I klasy czystości (Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim – 2002 rok). Wartości wybranych stężeń składników przedstawiono w tab. 6. Porównując wybrane wartości do aktualnie obowiązujących uwarunkowań prawnych dla wód powierzchniowych nadal zaliczyć je można pod względem fizykochemicznym do I klasy czystości.

Tabela 6. Wody Czarnego Dunajca – cechy fizykochemiczne

 

Całościowy zakres oceny stanu zanieczyszczenia rzek w gminie Czarny Dunajec przedstawiono w tab.7 w odniesieniu do:

Ø      substancji organicznych (BZT5, ChZT-Cr, ChZT-Mn , tlen rozpuszczony);

Ø      składników zasolenia (zawartość chlorków, siarczanów i substancji rozpuszczonych);

Ø      ilości niesionej zawiesiny;

Ø      substancji biogennych (azot ogólny amonowy, azotynowy, azotanowy, fosforany i fosfor ogólny);

Ø      substancji specyficznych (czyli spowodowanych przez związki fenolowe i metale ciężkie: chrom ogólny, cynk, kadm, miedź, nikiel, ołów, rtęć).

Tabela 7. Klasyfikacja jakościowa rzeki Czarny Dunajec*

* Na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie małopolskim” opracowanym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie.

Objaśnienia: I – pierwsza klasa czystości wód, II – druga klasa czystości wód

Z danych w tab.7 wynika, że aż 6 omawianych czynników kwalifikowało wody Czarnego Dunajca do II klasy czystości (według starego Rozporządzenia z 1991 roku). Jednak w porównaniu do innych rzek w powiecie nowotarskim ocena ogólna jakości wód Czarnego Dunajca była najwyższa w Czarnym Dunajcu, a także w pozostałych rzekach występujących na obszarze powiatu Nowy Targ nie stwierdzono zagrożenia podwyższonymi stężeniami metali ciężkich oraz zasolenia. Pod tym względem wody omawianej rzeki należy zaliczyć do I klasy czystości.

Dane W.I.O.Ś., a także analizy wykonywane przez IMUZ wskazują na to, iż w ostatnich latach następuje stopniowa poprawa jakości wód powierzchniowych w całej zlewni Dunajca. Dotyczy to głównie:

Ø      stanu fizyko – chemicznego wód powierzchniowych,

Ø      stanu bakteriologicznego wód Czarnego Dunajca oraz Czarnej Orawy.

Wody Czarnego Dunajca zawsze odznaczały się dobrą jakością w stosunku do pozostałych rzek w regionie, niemniej jednak w latach 2001-2002 zanotowano nieznaczne ich pogorszenie fizyko–chemiczne. W porównaniu do danych historycznych obecna jakość wód Czarnego Dunajca jest znacznie lepsza. Najgorszą rejestrowano w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych minionego wieku. Pod względem fizyko-chemicznym wody Czarnego Dunajca zaliczane były od 1981 roku nawet do III klasy czystości. Natomiast w ocenie bakteriologicznej oraz w ocenie ogólnej do II i III klasy czystości. Nadal jednak silnie zanieczyszczone są dopływy Wielkiego Rogoźnika, gdyż uchodzą do nich ścieki z okolicznych gospodarstw wiejskich. Wolno rozkładalne substancje organiczne, nieorganiczne i toksyczne są usuwane z potoków jedynie podczas większych powodzi. [Kukulak, 1997].

Zasoby wód podziemnych

Wielkość tych zasobów warunkują nie tylko czynniki hydrometeorologiczne edaficzne i geologiczne decydujące o powstaniu horyzontów wodonośnych wód podziemnych, ale również czynniki antropogeniczne związane z melioracjami rolnymi, regulacją cieków wodnych, budową urządzeń hydrotechnicznych, młynówek, stawów, oczek wodnych itp.

Obszar gminy cechuje się przeciętnymi warunkami infiltracji. Stąd też, większość zbiorników wód podziemnych charakteryzuje się średnią odnawialnością zasobów, przy zbliżonych zdolnościach retencyjnych zlewni. Średni współczynnik retencji strefy aktywnej wymiany dla całego obszaru szacuje się na 3–4%. Tempo odnawialności wód określa się na 5–10 lat.

Zasadniczy trzon omawianych zasobów tworzą 4 zbiorniki wód podziemnych rozczłonkowane fragmentarycznie na terenie większości powiatu nowotarskiego. Ich zasoby szacowane są ok. 137,5 tys. m3/d. Dzielą się one na zbiorniki wód porowych występujących w utworach piaszczysto-żwirowych oraz zbiorniki wód szczelinowo-porowych.

Na terenie województwa małopolskiego brak jest badań wód podziemnych prowadzonych w sieci regionalnej, która pozwalałaby na prowadzenie bieżących obserwacji zarówno stanu zasobów, jak i zmian jakości wód. W związku z tym ocenę jakości wód -  podobnie jak w „Raporcie o stanie środowiska w województwie małopolskim” opracowanym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie - oparto o wyniki badań uzyskane  w sieci krajowej.

Były to już występujące punkty badawczo-użytkowe, które tworzyły studnie wiercone i kopane oraz piezometry i źródła. Badaniami objęto: wody wgłębne, wody gruntowe – wody płytkiego krążenia o swobodnym zwierciadle wód, źródła – naturalne, skoncentrowane wypływy wód podziemnych, zaliczane do wód gruntowych.

Ocenę jakości w układzie wskaźników i ocenę ogólną opracowano w oparciu o „Klasyfikację jakości wód podziemnych dla potrzeb monitoringu” opracowaną przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska.

Przy zaliczaniu wody do określonej klasy, jako dopuszczalne przyjmowano przekroczenie wartości granicznych trzech wskaźników. Jako niedopuszczalne przyjmowano przekroczenia wartości granicznych wskaźników o charakterze toksycznym; arsen, azotany, azotyny, chrom, cyjanki wolne, fluorki, glin, kadm, miedź, nikiel, ołów, rtęć. W przypadku stwierdzenia wyższych stężeń przynajmniej jednego wskaźnika o charakterze toksycznym wodę zaliczano do klasy stwierdzonej dla tego wskaźnika.

Na obszarze gminy Czarny Dunajec znajduje się zaledwie 1 z opisanych punktów pomiarowych. Dane z niego pochodzące przedstawiono w tab.8.

Tabela 8. Jakość wód podziemnych w punkcie badawczym Czarny Dunajec

Nr Pkt.	Miejscowość	Stratygrafia	Głęb. stropu	Wody	Typ warstwy wodonośnej	Użytkowanie terenu	Obszar GZWP	Klasa Wód	Wskaźniki w kl.III
119	Czarny Dunajec	Q	6,1	G	Porowa	Grunty orne	440	III K,	N_NO3

Objaśnienia: Q – czwartorzęd, G – wody gruntowe,

Wyniki badań monitorigowych ocena wskazują, że na terenie gminy Czarny Dunajec wody podziemne charakteryzują się niską jakością (III klasa). Jest to prawdopodobnie następstwem braku przestrzegania zasad ochrony środowiska przyrodniczego w minionych latach, a zwłaszcza w okresie intensywnego działania rolno-produkcyjnego.

Gleby

      Zmienność podłoża geologicznego w gminie decyduje o zróżnicowaniu występujących tu gleb. Większość z nich rozwinęła się ze zwietrzelin skał macierzystych lub nanosów rzecznych. W jej części południowej dominują gleby powstałe ze zwietrzelin fliszu. Są to kwaśne średnie i ciężkie gliny o istotnie zróżnicowanej miąższości od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów. Udział słabo zwietrzałych okruchów skalnych w wierzchniej ich warstwie dochodzi nawet do 25%.

            Fliszowe Pogórze i Działy Orawskie zalegają głównie gleby brunatne. Wśród nich najwięcej jest wyługowanych i kwaśnych, wytworzonych ze skał o spoiwie niewęglanowym. Są one podłożem większości użytków rolnych we wszystkich wsiach, szczególnie w Czerwiennem (86%), Ratułowie (85%), Odrowążu (79%) i Bukowinie-Podszklu (78%). Gleby brunatne wyługowane ze skał o spoiwie węglanowym występują w znikomych ilościach (1-2%), jedynie w Starem Bystrem na wychodniach wapieni pasa skałkowego ich udział wzrasta do około 10%. Podobnie małą powierzchnię zajmują brunatne gleby deluwialne (3-5%), wypełniające dna dolin bocznych oraz podnóża zboczy. Z uwagi na ich większą żyzność są glebami najlepszymi w całej gminie.

Gleby bielicowe i pseudobielicowe zajmują powierzchnię szacowana na 3-5%. W obniżeniach terenu, przy większej wilgotności podłoża, występują gleby glejowe deluwialne, torfowo-mułowe, murszowe i torfy niskie. Ich udział wśród gleb użytkowanych rolniczo jest zbliżony do bielicowych i nie przekracza 5%.

Dno Kotliny Orawskiej pokrywają gleby powstałe w wyniku procesów fluwialnych. Są to płytkie mady gliniasto-kamieniste podścielone aluwiami. Na wyższej terasie rzeki (5-7 m) są one bardziej miąższe, gliniaste lub torfowe. Południową i wschodnią część tej terasy, po obu stronach Czarnego Dunajca zajmują gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne, podścielone gliniastymi piaskami. W zachodniej i północnej części podmokłej czarnodunajeckiej równiny powstał rozległy kompleks gleb torfowych, torfowo-murszowych, murszowo-mineralnych, murszowych i mad glejowych, które są podścielone nieprzepuszczalnymi glinami ilastymi.

Zasobność gleb na terenie gminy jest niska. Najsłabsze są gleby torfowe, murszowe i glejowe (klasa VI, V). Mało urodzajne są także bielice oraz mady (IV-VI), zajęte głównie pod użytki zielone. Bardziej żyzne są gleby brunatne (IV-V), a zwłaszcza ich deluwia (III-IV).

       Najlepsze gleby w całej gminie ma Stare Bystre, ale występują tu jednocześnie największe lokalne kontrasty ich żyzności. Niezłe gleby znajdują się na Działach Orawskich, zwłaszcza w niższej części (Załuczne, Odrowąż, Pieniążkowice, Dział). Ich warunki wilgotnościowe są zbliżone do optymalnych. W obrębie Kotliny bardziej żyzne gleby występują w części południowej, zachodniej i wschodniej (Koniówka, Podczerwone, Wróblówka), natomiast sam Czarny Dunajec ma gleby bardzo słabe.

Gleby pogórskiej części gminy są najsłabsze. W Czerwiennem, Ratułowie, Cichem i części Chochołowa gleby klasy IV nie zajmują nawet 25% powierzchni użytkowanej rolniczo, a około 50% gruntów zaliczana jest tam do klasy V. Na Działach i Pogórzu gleby są silnie narażone na denudację powierzchniową (20-60%) i trudne do uprawy mechanicznej. W.I.O.Ś. Kraków dysponuje 17 punktami kontrolnymi badającymi stan zanieczyszczenia gleb. Najbliżej położonym od gminy Czarny Dunajec punktem pomiarowo-kontrolnym jest punkt nr 419 (gmina Jabłonka, zlewnia rzeki Czarna Orawa), który z racji położenia charakteryzuje również stany gleb czarnodunajeckich na zanieczyszczenia metalami ciężkimi, siarką oraz wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi. Z dotychczasowych badań wynika, że w punkcie nr 419 w przypadku wszystkich badanych składników (kadm, nikiel, miedź ołów, cynk oraz WWA) stwierdzono w 2002 roku najniższy, bo zerowy stopień zanieczyszczenia gleb określanego jako zawartość naturalna. Jedynie w przypadku związków siarki poziom zanieczyszczenia był nieco wyższy i kwalifikowany jako gleby słabo zanieczyszczone.

Szata roślinna

            Oceniając szatę roślinną gminy należy zwrócić uwagę na stosunkowo niskie zalesienie, które zajmuje 15,3% jej powierzchni. Większe skupiska lasów zajmują obecnie najwyższe, najbardziej strome i zacienione części stoków, oraz górne odcinki dolin. W obrębie Pogórza ciągną się one w okołowierzchowinowym pasie lejów źródłowych wszystkich dopływów Bystrego i Cichego. Wylesienie Pogórza jest bardzo duże a płaskie wierzchowiny nawet powyżej 900-1000 m n.p.m. zajmują uprawy rolne. Większe ich kompleksy są jedynie na Bachledówce i Zadkowskim Wierchu. Bardziej zwarte i większe połacie lasów są na wierzchowinach i stokach Działów Orawskich (Bukowina – Podszkle 38%).

            Lasy na Pogórzu i Działach są głównie świerkowe, z małą domieszką jodły (Ostrysz, Żeleźnica). W dolinach rzecznych występują drzewa liściaste (a głównie: jesion, olcha, wierzba, rzadziej spotyka się tu lipy, brzosty, jawory i dęby). Dno Kotliny Orawskiej porastają lasy sosnowo-świerkowe, a przy płytszym zaleganiu zwierciadła wody gruntowej rozwija się tzw. bór bagienny.

            Użytki zielone w gminie Czarny Dunajec w zdecydowanej większości występują na siedliskach grądowych, co wynika głównie stąd, że występują one na byłych obszarach gruntów ornych, które w ostatnim dziesięcioleciu z powodów nieopłacalności roślin uprawnych przetransformowano świadomie na użytki zielone względnie nastąpiło to samoczynnie przez odłogowanie i samozadarnienie w procesie naturalnej sukcesji roślinnej.

Na stokowych użytkach zielonych zaliczanych do grądów właściwych, czyli korzystających wyłącznie z wód opadowych najczęstszymi składnikami runi są: mietlica pospolita, kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa czerwona, wiechlina łąkowa, tymotka łąkowa, konietlica łąkowa, tomka wonna, a w warunkach niewielkich wzniesień terenu n.p.m. także rajgras wyniosły. Z roślin motylkowatych często występują: koniczyny (łąkowa, biała, pogięta i drobnogłówkowa), wyki (ptasia, kosmata, płotowa), a także bardzo liczne gatunki roślin dwuliściennych jak: brodawniki (jesienny i pospolity), mniszek, przytulie (łąkowa i wiosenna), głowienka pospolita, pępawa dwuletnia, dziurawiec czworoboczny, szczaw zwyczajny, jaskier ostry, babka lancetowata, złocień pospolity, przetacznik ożankowy, krwawnik pospolity, przywrotniki itp.

Przy braku nawożenia wydajność powyższych zbiorowisk wynosi około 4,0 t/ha s.m. przy stosunkowo dużym potencjale produkcyjnym dochodzącym do 6,0-7,0 t/ha s.m. przy stosowaniu odpowiedniego nawożenia, które odpowiednio podnosi również wartość pokarmową uzyskiwanych plonów.

Użytki zielone na siedliskach grądów podmokłych występują zarówno na płaskich obniżeniach terenu, jak też na powierzchniach pozostałych po wyeksploatowanym torfie, gdzie wody opadowe gromadzą się i przez jakiś czas stagnują na powierzchni.

Głównymi składnikami runi są tu wełnianka pochwowa oraz turzyce, sity, higrofilne gatunki motylkowatych i innych dwuliściennych. Z turzyc spotyka się w tych warunkach siedliskowych przede wszystkim turzycę pospolitą, siwą, prasowatą, zajęczą, pęcherzykowatą, dziubkowatą, owłosioną i inne. Grupę traw prezentują: wyczyniec łąkowy, śmiałek darniowy, wiechlina błotna, wiechlina zwyczajna, mietlica olbrzymia, wiechlina łąkowa, kłosówka wełnista, grzebienica pospolita, a rzadziej także tymotka łąkowa i mozga trzcinowata. Bardzo liczne są również zioła i chwasty, a mianowicie; przywrotnik ostroklapowy, jaskry (rozłogowy i ostry), gorczycznik pospolity, knieć błotna, rzeżucha łąkowa, świerząbek korzenny, ostrożeń błotny, o. łąkowy, pępawa błotna, kukułka szerokolistna, skrzyp błotny, przytulia pospolita, firletka poszarpana, mięta nadwodna, niezapominajka błotna, rzepicha błotna, szczaw zwyczajny, więzówka błotna, czyściec błotny, przetacznik ożankowy i inne.

Stosunkowo nieznaczny udział w runi mają rośliny motylkowy reprezentowane przez takie gatunki jak: koniczyna biała i białoróżowa, groszek łąkowy i komonica błotna. Pospolicie natomiast występują sity: skupiony, rozpierzchły, członkowaty, ściśniony, cienki i siny. Miejscami tworzą one skupiska wypierające inne rośliny prawie zupełnie.

Wartość gospodarcza i pokarmowa użytków zielonych na grądach podmokłych jest znacznie mniejsza niż użytków zielonych na siedliskach grądów właściwych. Wyjątkiem pod tym względem są niewielkie na ogół płaty z dominacją wyczyńca łąkowego i wiechliny łąkowej. Na niską wartość paszową runi siedlisk podmokłych wpływają w dużej mierze turzyce, sity oraz takie rośliny zielne jak jaskry i ostrożenie, a szczególnie ostrożeń błotny. Dlatego ruń pochodząca z tych siedlisk jest częściej wykorzystywana na ściółkę niż do żywienia zwierząt gospodarskich. Nasiliło się to szczególnie w ostatnich latach na skutek znacznego spadku pogłowia zwierząt gospodarskich i zmniejszonego zapotrzebowania na pasze objętościowe. O małym zapotrzebowaniu pasz dla zwierząt gospodarskich świadczyć może również fakt, że na części obszarów łąkowych zaniechano koszenia runi.

Nie trudne do zauważenia na terenie gminy Czarny Dunajec są też siedliska grądów zubożałych, chociaż faktycznie nie zajmują zbyt dużych obszarów. Zazwyczaj występują na glebach mineralnych nieco wyniesionych ponad przyległe tereny łąkowo-pastwiskowe w pobliżu borów sosnowych i świerkowych. Głównym komponentem runi grądów zubożałych jest trawa oligotroficzna, jaką jest bliźniczka psia trawka. Tworzy ona najczęściej zwartą pokrywę roślinną o niskiej runi już w połowie lata zaczynającej podsychać pomimo wyraźnie opóźnionego na wiosnę ruszania wegetacji. Niewielką domieszkę w tym bliźniczyskowym zbiorowisku stanowią także inne małowartościowe pod względem paszowym trawy, a to: izgrzyca przyziemna, kostrzewa czerwona i owcza, a także o wiele rzadziej mietlica pospolita.

W zbiorowiskach grądów zubożałych rośliny motylkowate z reguły nie występują, a inne gatunki roślin dwuliściennych również stanowią niewielką domieszkę nie mającą znaczenia. Najczęściej są to: jastrzębiec leśny, ukwap dwupienny, borówki (czarna i brusznica), wrzos pospolity, pięciornik kurze ziele, przetacznik leśny. Stałym komponentem runi grądów zubożałych opanowanych przez bliźniczkę psią trawkę jest turzyca pigułkowata. Prawdziwą ozdobę tych jednolitych szarobrunatnych runi bliźniczysk stanowią pojawiające się z rzadka goryczki (krótkołodygowa i trojeściowa), a także różowo-kwitnący przez długi czas gnidosz rozesłany. Ruń grądów zubożałych pozbawiona jest prawie zupełnie walorów pokarmowych i apetyczności. Dlatego przeważnie nie jest użytkowana. Jej wartość gospodarcza polega więc przede wszystkim na gęstym pokryciu powierzchni, co w warunkach stokowych bardzo skutecznie zapobiega erozji gleb.

            Do łąk bagiennych na obszarze omawianej gminy Czarny Dunajec zaliczono w niniejszym opracowaniu tereny torfowe, którymi są przede wszystkim torfowiska wysokie. Stanowią one niewątpliwie bezcenny ewenement przyrodniczy nie mający precedensu w terenach górskich Europy.

Egzystencja torfowisk wysokich w Kotlinie Nowotarsko-Orawskiej jest bardzo długa, gdyż dochodzi do około 10 000 lat [Łajczak, 2001a]. Inicjalny okres ich powstawania przypada na wczesną epokę polodowcową, kiedy to czwartorzędowe żwiry Kotliny Nowotarsko-Orawskiej pokryły ciężkie wodonośne gliny. Stworzyły warunki dla rozwoju torfowisk na omawianym terenie [Baumgard-Kotarba, 1991]. Na lodowaciejących zastoiskach wód opadowych powstawały początkowo torfy niskie, a po wypiętrzeniu się ponad powierzchnię zwierciadła wód zaczęły się tworzyć torfowiska wysokie. Najstarsze złoża torfów wysokich stwierdza się na obiekcie torfowiska Baligówka oraz Puściznach: Rękowiańskiej, Małej, Wielkiej i Podczerwonej. Ogółem na terenie gminy występuje kilkanaście obiektów torfowisk wysokich, które dotrwały do tego czasu, chociaż są w różnym stopniu zdegradowania, spowodowanego wielowiekową eksploatacją torfu oraz wykonanymi w XX wieku melioracjami odwadniającymi [Łajczak, 2001a]. Obecnie nie spotyka się już na omawianym terenie torfowisk, które zachowały swój charakter pierwotny. Niemniej jednak nadal dzięki utrzymującej się charakterystycznej roślinności wysoko torfowiskowej ich walory przyrodnicze są bardzo wysokie. Spełniają też zbiorowiska Nowotarsko-Orawskie cenne funkcje ekologiczne. Pańszczyk [2004] podaje, że torfowiska Kotliny Nowotarsko-Orawskiej retencjonują około 100 milionów m3 wody, czyli tyle ile przy pełnym napełnieniu gromadzi się w zbiorniku Czorsztyńskim. Taka retencja wody w torfowiskach Kotliny Nowotarsko-Orawskiej niewątpliwie chroni niżej położone tereny przed nagłymi wezbraniami powodziowymi. Utrzymuje równowagę klimatyczną nie tylko nad torfowiskami, ale też sąsiadującymi z nimi terenami. Zwiększa wilgotność powietrza atmosferycznego itp. Obszary torfowiskowe na omawianym terenie stanowią również ostoję dla wielu ginących zwierząt, a szczególnie trzeciewia, czajki, dzierzby bekasa, bociana czarnego, kruka i myszołowu. Interesująca jest również fauna bezkręgowców, wśród której znajduje się szereg gatunków endemitycznych dla torfowisk wysokich tego rejonu.

            Największą jednak atrakcyjnością przyrodniczą torfowisk wysokich Kotliny Nowotarsko-Orawskiej jest ich flora, do której należą mchy torfowce oraz nie spotykane w okolicach górskich, poza wrzosem pospolitym, borówką czarną i brusznicą, inne krzewinki z rodziny wrzosowatych, a mianowicie: modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna, bagno zwyczajne, borówka bagienna, wełnianka pochwowa oraz niezwykle już rzadko spotykana rosiczka okrągłolistna. Szata roślinna torfowisk pod wieloma względami, a szczególnie fitosocjologicznym, krajobrazowym, hydrologicznym, a nawet zapachowym stwarza w szerokim znaczeniu swoisty klimat, jakiego nigdzie indziej, po prostu się nie spotyka i z tego też względu stanowią one niezwykle atrakcyjny ewenement przyrodniczy. Wymusza to niezaprzeczalną potrzebę ochrony tutejszych torfowisk wysokich przed dalszą degradacją, a nawet stworzenia warunków do ich regeneracji.

            Przyczyny degradacji torfowisk wysokich Kotliny Nowotarsko-Orawskiej są długotrwałe i różnorodne. Następowały wraz z osadnictwem człowieka na okolicznych terenach, które rozpoczynało się pod koniec XIII wieku i trwało do początku wieku XVI. Ponieważ było to w zasadzie prawie wyłącznie osadnictwo rolnicze, przeto degradację torfowisk powodowały przede wszystkim potrzeby wynikające z działalności rolniczej. Na torfowiskach więc prowadzono wypasy zwierząt gospodarskich, pozyskiwano występującą na nich roślinność na paszę zimową oraz ściółkę, a później także wydobywano torf dla celów opałowych gospodarstw rolniczych, w celu nawożenia gruntów ornych oraz w celach ogrodniczych. Prowadzono też przypadkowe ich wypalanie przez pasterzy wypasających tu stada zwierząt gospodarskich, a także wypalanie celowe dla pozyskania terenów przydatnych dla upraw rolniczych [Łajczak, 2001a]. Degradację torfowisk wysokich na omawianym obszarze, powodowało też wydobywanie dla celów opałowych pni drzew znajdujących się w złożach torfowych. Chociaż tego rodzaju działalność trwała przez całe stulecia nie przynosiła ona jednak tak dużych zniszczeń torfowisk, jakie nastąpiły w XX wieku. Wynikało to głównie stąd, że torf eksploatowano prawie wyłącznie na potrzeby lokalne, a więc w stosunkowo niewielkich ilościach, a eksploatacja odbywała się ręcznie, powoli i nie obejmowała zbyt dużych powierzchni. W związku z tym poczynione przez człowieka zniszczenia siłami przyrody były stosunkowo szybko regenerowane. Tragedia torfowisk Nowotarsko-Orawskich zaczyna się dopiero w wieku XX, kiedy ręczną eksploatację torfów wysokich zastąpiono eksploatacją przemysłową, a zapotrzebowanie torfu zarówno dla celów opałowych i przemysłowych wyraźnie się zwiększyło, a szczególnie w czasie drugiej wojny światowej [Jostowa, 1963].

W roku 1945 rozpoczęto masową eksploatację torfowisk wysokich w Kotlinie Nowotarsko-Orawskiej do produkcji syntetycznej benzyny, której okupantom hitlerowskim wyraźnie zaczynało brakować, a także do wyrobu smarów, włókien sztucznych oraz różnego rodzaju specyfików medycznych i lecznictwa balneologicznego (borowina), co po wojnie bardzo wyraźnie się nasiliło [Mirska, 1956].

W roku 1949 Państwowe Przedsiębiorstwo „Las” rozpoczęło przemysłową eksploatację torfu dla celów opałowych i przemysłowych na obiekcie torfowym Baligówka oraz Puścizna Wielka [Koczur, 1996]. Już w stosunkowo krótkim czasie doprowadziła ona do znacznej degradacji torfowisk wysokich wymienionych obiektów. Niezwykle szkodliwe dla omawianych obszarów torfowisk były też odwodnienia, które zapoczątkowano na początku ubiegłego wieku a nasilono w jego drugiej połowie.

Celem odwodnień miało być zarówno ułatwienie eksploatacji torfu i jego transportu, jak też udostępnienie nadmiernie uwilgotnionych terenów dla potrzeb rolnictwa. O szkodliwości odwodnień dla omawianych torfowisk przekonano się stosunkowo szybko. Dlatego z inicjatywy Niezabitowskiego-Lubicza [1922] utworzony został w roku 1925 rezerwat przyrody „Bór na Czerwonym”, do którego powstania przyczynił się w dużym stopniu prof. Władysław Szafer. Zarówno różne formy eksploatacji torfu jak też przeprowadzone odwodnienia spowodowały, ze pierwotny obszar torfowisk zaczął się silnie kurczyć. Pomimo postępującego procesu zanikania torfowisk w Kotlinie Nowotarsko-Orawskiej nadal prowadzona jest ich eksploatacja, która zagraża katastrofą omawianego obszaru.

 

Grunty orne

            Nietrwała szata roślinna zajmuje na terenie gminy Czarny Dunajec 8,1% ogólnej powierzchni. Stanowią ją uprawy polowe na gruntach ornych. Produkowane tam ziemiopłody, którymi są przeważnie zboża i rośliny okopowe, a szczególnie ziemniaki nie pokrywają zapotrzebowania miejscowej ludności. Dlatego w zdecydowanej większości muszą być importowane z innych, przeważnie nizinnych rejonów kraju. Nie należy jednak tego uważać za niewłaściwe gdyż wydajności upraw rolniczych na tym terenie są bardzo niskie i nieopłacalne. Składają się na to niekorzystne warunki glebowo-klimatycze (zwięzłe, ciężkie i wilgotne, a przy tym kwaśne gleby, krótki okres wegetacji, wysokie sumy opadów atmosferycznych, stosunkowo niskie temperatury powietrza, silne mrozy oraz gruba i długo zalegająca pokrywa śnieżna). Takie warunki nie sprzyjają uprawie roślin polowych, ale nie są zbyt szkodliwe dla gospodarki łąkowo-pastwiskowej. Dlatego ukierunkowanie rolnictwa na produkcję zwierzęcą, a przede wszystkim chów bydła mlecznego, którego żywienie stanowić będą pasze łąkowo-pastwiskowe jest słuszne i środowiskowo w pełni uzasadnione. Niestety, istniejące aktualnie dotychczas w gminie Czarny Dunajec pogłowie zwierząt gospodarskich, wynoszące łącznie 71 sztuk dużych na 100 ha użytków rolnych jest zbyt małe, aby gospodarstwom rolniczym przynosiło wystarczające profity. Uporządkowanie gospodarki łąkowo-pastwiskowej mające na celu nie tyle zwiększenie wydajności użytków zielonych, ale przede wszystkim poprawę ich jakości, chociażby tylko przez wcześniejsze koszenie i zbiór I pokosu runi oraz prowadzenie racjonalnego wypasu zwierząt na pastwiskach powinno być nadrzędnym zadaniem. Umożliwi ono również wskazane zwiększenie obsady zwierząt w gospodarstwach rolnych.

Lasy   

Tereny leśne na obszarze gminy Czarny Dunajec zajmują stosunkowo niewielki obszar. Głównie występują drzewostany świerkowo-sosnowe zwane borami. Występują zarówno na glebach mineralnych, jak też organicznych, a szczególnie nie wyeksploatowanych torfowiskach wysokich. W tych warunkach przeważa drzewostan sosnowy czyli bór bagienny utworzony głównie z rzadko rosnących sosen najczęściej kilkudziesięcioletnich, chociaż ze względu na małe przyrosty wcale na to nie wyglądających. Pojawiają się tu również w dużych ilościach siewki sosny, które zupełnie dobrze się rozwijają i rosną. Świerki w tych drzewostanach są bardzo rzadkie. Nieco liczniejsze natomiast są brzozy, a osiki i jarzębiny spotyka się pojedynczo. Bory świerkowo-sosnowe zarówno na glebach mineralnych, co ma miejsce głównie na stokach, jak też na glebach torfowych występujących w Kotlinie. Są to przeważnie jednorodne drzewostany świerkowe w III klasie wiekowej z niewielką domieszką sosny. Na ich obrzeżach występują brzozy, a w miejscach nieco obniżonych i wilgotniejszych także wierzby i olszyny. Ogólnie można powiedzieć, że stan sanitarny większości drzewostanów świerkowych jest niezadowalający. Szpilki nie mają koloru normalnej zieleni, ale są pożółkłe i brązowiejące. Wiele drzew usycha z niewiadomego powodu. Najstarsze drzewostany wyglądają na chore. Występujące gdzie niegdzie, także poza lasem modrzewie, również pod względem sanitarnym nie wyglądają dobrze. W niektórych miejscach, a głównie na gruntach ornych rosną młodniki brzozowo-świerkowe powstałe z samozalesienia, które rosną dynamicznie.

Zobacz też: Czarny Dunajec i okolice pod redakcją itd.- dostępna w UG i bibliotekach publicznych na terenie Gminy